وزن و مقیاس: انسان باستان با توجه به نیاز و ضرورت اندازه ­گیری اشیاء در دنیای اطراف خود، در ابتدا شمارش را با انگشتان خود آغاز کرد و به تدریج نیازمند مقیاس­ هایی با کاربرد بیشتر برای اندازه ­گیری درازا (طول) و سنگینی (وزن) شد.

از مستندات باستانی می توان دریافت که انسان برای وزن کردن، با شمارش تعدادی گندم، وزن های معینی را مشخص می­ کرد، مثلاً ۴ گندم برابر یک قیراط و یا ۲۴ گندم برابر یک مثقال بود.

همچنین مردم از جو برای اندازه گیری طول استفاده می ­کردند. به این ترتیب که جوها را از پهنا پهلوی هم می چیدند تا برابر پهنای انگشت شود. بنابراین از چند برابر آن مقادیر مختلف را به دست می ­آوردند.

پس از ایجاد جوامع اجتماعی مختلف، هر قومی برای خود اندازه ­های معینی را برای به دست آوردن طول، وزن و حجم در نظر گرفت.

واحدهای اندازه­ گیری در روزگار قدیم بیشتر جنبه محلی داشت. این واحدها بیشتر مطابق با عرف و عادات آن محل به کار می رفت.

این روش ادامه داشت تا هنگامی که داد و ستدها توسعه یافت. بنابراین دیگر اندازه ­های یک محل با محل دیگر تطابق نداشت.

وزن و مقیاس با شهری شدن انسان

با گسترش شهرنشینی، ارتباط بین اقوام و سرزمین های مختلف و ارتباطات تجاری و بازرگانی بین آنان، دیگر اندازه ­های متفاوت متعلق به هر قوم پاسخ گو نبود. این موضوع در بسیاری مواقع باعث ایجاد اختلاف می ­شد.

پس از تشکیل دولت­ ها، برخی از این واحدها جهت سنجش مالکیت­ های نقدی و جنسی و ملک های زراعی به تدریج عمومی تر شد و با گذشت زمان، مقیاس ­های محلی جای خود را از دست دادند و مقیاس­ های دولتی جانشین آن ها شدند.

در پادشاهی هخامنشی و برای اولین بار، داریوش هخامنشی دستگاه پولی و روش مشخصی برای اندازه گیری وزن ابداع کرد.

داریوش حتی دستگاه وزن ویژه ایرانیان درست کرد که این دستگاه به نام «سنگ شاهی» مشهور بود.

وزنه های معینی را با سنگ نوشته ای به نام شاهنشاه در نواحی بسیار مهم جا می دادند تا هرگاه اختلافی در مورد وزن دقیق چیزی پیش آید از آن وزنه ها استفاده کنند.

واحدهای سنجش قدیمی که در ایران مورد استفاده قرار می ­گرفت، بسیار متنوع بود.

در مورد میزان هر یک از واحدهای اندازه گیری، اطلاعات ما در دورۀ قاجار نسبت به سایر دوره ها بیشتر است.

قوانین وزن و مقیاس

مجلس شورای ملی ایران در سال ۱۳۰۴ شمسی برابر با ۱۹۲۵ میلادی، با تصویب قانون وزن ها و مقیاس ها (سیستم متریک به فرانسوی Système international d’unités و به انگلیسی International System of Units که آن را به صورت مخفف با SI می شناسند)، را برای ایران پذیرفت.

در ماده ۱ قانون وزن ها و مقیاس ها مصوب سال ۱۳۱۱ بیان شده است که وزن ها و مقیا­س ­های رسمی ایران مطابق اصول متری است و واحد آن برای طول: متر، برای سطح: مترمربع، برای حجم: مترمکعب و برای وزن: کیلوگرم است.

در ادامه واحدهای اندازه ­گیری برخی متغیرها که در گذشته کاربرد بیشتری داشته بر پایه منابع مختلف آورده شده است.

واحدهای اندازه گیری وزن

به صورت روزمره و در عرف “جرم” یک جسم همان “وزن” آن تلقی می ‌شود. در محاسبات علمی، جرم مقدار “ماده” در یک جسم است و وزن نیرویی است که به جسم توسط نیروی گرانش وارد می ‌شود.

در نتیجه در هر مکانی که نیروی گرانش متفاوت باشد، وزن نیز متفاوت است. با این اوصاف و مطابق عرف، ما نیز جرم را با وزن یکی در نظر می گیریم. ما از واحدهای وزن به جای واحدهای جرم استفاده می­ کنیم.

واحدهای اندازه گیری وزن در گذشته شامل مثقال، درم، اوقیه، چارک، دانگ، مُد، سیر، ستیر، استیر، قفیز، صاع، من، خروار و …هستند.

این واحدها نیز ممکن بود با توجه به منطقه مورد استفاده دارای تفاوت­ هایی نسبت به سایر مناطق باشند. جدول زیر نشان دهنده برخی از واحدهای قدیمی اندازه­ گیری وزن و معادل آن در سیستم متریک است.

جدول واحدهای اندازه گیری وزن در قدیم و مقادیر معادل آن در سیستم متریک (م. بویاغچی، ۱۳۹۵)

از دیگر واحدهای وزن می ­توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سوت که کوچک ترین واحد اندازه ‌گیری وزن در قدیم بوده و تقریباً برابر با ۱میلی‌ گرم است.
• نخود که معادل ۱۹۲ سوت و برابر با ۱۹۲ میلی ‌گرم است.
• قیراط که معادل ۲۰۰ سوت و برابر با ۲۰۰ میلی‌ گرم است. هر پنج قیراط معادل یک گرم می ‌باشد.
• صاع که معادل سه کیلوگرم و برابر با یک من است.
• خروار که برابر با ۳۰۰ کیلوگرم است.

تصویر عطار دورۀ قاجار در حال وزن کردن ادویه جات

واحدهای اندازه گیری طول

• یک ذرع و یا یک گز در حدود ۱۰۴ تا ۱۱۰ سانتی متر بوده و هر ۲ ذراع یا ارج برابر با یک ذرع بوده است. یک ارش یا ارج و یا ذراع ۵۲ الی ۵۵ سانتی متر بوده است.
• یک چارک حدوداً با یک چهارم گز که ۲۶ سانتی متر بوده، برابر بوده ولی کاربرد چارک در تمامی وزن ها و طول ­ها، به عنوان یک چهارم به کار می رفته است. به عنوان مثال یک چارک جریب یا یک چارک مَن تبریز.
• یک گره برابر با ۵/۵ الی ۶/۵ سانتی متر بوده است.
• یک بهر برابر با نیم گره، معادل ۷/۲ الی ۸/۲ سانتی متر بوده است.
• یک وجب که برابر با درازای کف دست از نوک انگشت شصت تا نوک انگشت کوچک بوده و این مقیاس در عرف استفاده می شده است..
• یک بند که معادل طول یک بند انگشت بوده است.
• یک فرسخ یا فرسنگ که معادل ۶۰۰۰ ذرع یا ۶۲۴۰ متر بوده است. البته واحد فرسنگ در مسائل دینی اسلام نیز وجود دارد که در حدود ۵۴۰۰ متر در نظر گرفته می ­شود.

جاده قدیمی و عبور درشکه ­ها از مسیر آن در دوره قاجار

واحدهای اندازه گیری سطح

• یک جریب برابر است با زمینی به طول ۶۰ ذراع و عرض ۶۰ ذراع ، که مساحت آن برابر است با ۳۶۰۰ ذراع.

از آنجا که هر ذراع ۵۵ سانتی متر بوده، این اندازه در حدود ۳۳ متر در ۳۳ متر می ­شده است. از این رو می­توان گفت هر یک جریب برابر است با زمینی که مساحت آن تقریباً ۱۰۰۰ متر مربع است. البته در برخی منابع این اندازه ۱۱۰۰ متر مربع نیز ثبت شده است.

• قفیز که با توجه به منطقه مورد استفاده در برخی منابع در حدود ۱۰۰۰ و در برخی دیگر ۱۵۰۰ مترمربع در نظر گرفته شده است.
• یک قصبه زمینی به مساحت یک صد متر مربع بوده است. یعنی هر جریب برابر بوده با ۱۰ قصبه. در حال حاضر نیز در برخی مناطق کشور هر قصب را برابر با ۲۵ متر مربع می ­دانند.

واحد اندازه گیری حجم

• پیمانه از پرکاربردترین واحدها جهت سنجش گنجایش چیزی به کار می ­رفته است. البته پیمانه به‌طور رسمی تعریف نشده‌ و ابعاد ظرف مورد سنجش جهت اندازه گیری حجم در بسیاری از مناطق فرق داشته است.

واحد اندازه گیری تعداد

از مهم­ترین این واحدها می ­توان کرور را نام برد. یک کرور در فارسی برابر با نیم‌ میلیون یا ۵۰۰٬۰۰۰ بوده است. البته کرور هندی نیز گاهی استفاده می شده که برابر است با ۱۰ میلیون مورد از چیزی.

از دیگر واحدهای تعداد نیز می­توان به تا ودانه اشاره کرد.

منابع

بررسی اوزان سنتی به کار رفته در دستورالعمل­ های ساخت مرکب در رساله ­های خوشنویسی – مهرناز آزادی بویاغچی، مریم افشارپور، محمد حدادی – فصل نامه گنجینه اسناد، سال بیستم و هفتم، دفتر، بهار ۹۶

و منابع اینترنتی